Tradycje Kolędnicze w Polsce

 

Kolędowanie to jedna z najstarszych i najpiękniejszych tradycji ludowych w Polsce, sięgająca czasów średniowiecza, która z roku na rok ulegała różnym modyfikacjom, zachowując jednak niezmienny charakter radosnego wędrowania po domach z życzeniami pomyślności. Zwyczaj ten był głęboko związany z okresem Bożego Narodzenia i Nowego Roku, a także pełnił funkcję obrzędu, mającego zapewnić dobrobyt i pomyślność w nadchodzącym roku. Kolędowanie miało charakter zarówno religijny, jak i ludowy, pełniąc rolę wróżby oraz wspólnej zabawy.

​

Historia kolędowania i jego ewolucja

 

Kolędowanie miało charakter głównie religijny. Młodsze osoby, głównie mężczyźni, wędrowali po wsiach, śpiewając pieśni ku czci narodzin Jezusa, składając życzenia oraz zbierając datki. Z czasem tradycja kolędowania zaczęła przybierać bardziej zróżnicowane formy. Powstały grupy kolędnicze, które nie tylko śpiewały, ale także odgrywały scenki jasełkowe, przybierając różnorodne postacie biblijne i ludowe. Kolędnicy mieli także w zwyczaju przynosić ze sobą żywe zwierzęta, najczęściej baranka, kozła lub inne zwierzęta, które symbolizowały siłę i płodność, mające zapewnić pomyślność.

W pewnym momencie pojawiły się tzw. „maszkary” – przebrane postacie, często groteskowe lub zwierzęce, które miały na celu odstraszenie złych duchów i ochronę przed niebezpieczeństwami. Kolędowanie stało się również obrzędem, który miał zapewniać bogactwo, zdrowie i urodzaj w nadchodzącym roku. Wierzono, że wróżby związane z kolędnikami miały ogromne znaczenie dla przyszłości domowników.

Kolędnicy często nosili symboliczne przedmioty, jak „gwiazdę” – ozdobną figurę, która przyciągała uwagę, zapewniając radość i pomyślność w nadchodzącym roku. Postacie, które występowały w grupach kolędniczych, różniły się w zależności od regionu, a stroje były związane z lokalnymi tradycjami i wierzeniami.

​

Postacie kolędników i ich stroje

 

Kolędnicy przybierali różnorodne postacie, których wybór zależał od regionu oraz specyfiki danego zwyczaju. Wśród typowych postaci kolędniczych można wymienić:

• Anioły – symbolizowały radość i świętość narodzin Jezusa.

• Pasterze – byli przedstawicielami biednych, którzy jako pierwsi przybyli do Betlejem, niosąc dary.

• Trzej Królowie – symbolizowali hołd, jaki złożyli Jezusowi mędrcy ze Wschodu, przywożąc dary.

• Turonie – postacie o wielkich rogach, symbolizujące siłę i ochronę.

• Dziad – postać, która z wiekiem nabierała mądrości i doświadczenia, była również związana z wróżbami na Nowy Rok.

• Maszkary – postacie przebrane za zwierzęta lub o groteskowych rysach, które miały za zadanie odstraszać złe duchy.

Stroje kolędników różniły się w zależności od regionu. W niektórych miejscach zakładano skórzane, haftowane szaty, w innych zaś dominowały stroje wykonane z naturalnych materiałów, takich jak len czy wełna. Często kolędnicy nosili maski, które miały dodawać im tajemniczości oraz chronić przed złymi mocami. Gwiazda, noszona przez grupy kolędnicze, była często wykonana z papieru, drewna, a niekiedy była bogato zdobiona brokatem i ozdobami, aby przyciągała wzrok i wprowadzała do domów radość.

​

Tradycje kolędnicze w różnych regionach Polski

 

​

Kolędowanie dziadów noworocznych na Żywiecczyźnie

Na Żywiecczyźnie szczególną tradycją jest tzw. kolędowanie dziadów noworocznych. W tej tradycji uczestniczyły dzieci i młodzież, które w okresie noworocznym odwiedzały domy, by życzyć gospodarstwom pomyślności na nadchodzący rok. Zwyczaj ten był związany z tzw. „dziadami” – postaciami, które przybierały różne formy, m.in. stroje nawiązujące do postaci biblijnych, zwierząt czy symbolicznych figurek. W trakcie kolędowania dzieci śpiewały tradycyjne pieśni i wręczały gospodarzom drobne upominki, licząc na drobne datki.

 

Kaszubska Gwiôzdka
 

Na Kaszubach kolędnicy tradycyjnie tworzyli grupy, które wędrowały z „gwiazdką”. Kaszubska Gwiôzdka to nie tylko obdarowywanie gospodarzy życzeniami, ale również prezentowanie scenek jasełkowych i odgrywanie tradycyjnych kolędniczych ról. Każdy z członków grupy pełnił w tej tradycji szczególną rolę – najczęściej przedstawiano postacie takie jak anioły, pasterze czy trzej królowie. Wypowiadając wiersze i śpiewając kolędy, kolędnicy składali życzenia na przyszły rok. Charakterystycznym elementem była także piękna gwiazda, która stała się symbolem tego zwyczaju.

​

Zwyczaj dunajowania w Łukowej i okolicach
 

W Łukowej i pobliskich wsiach regionu Podkarpacia można spotkać tradycję zwaną „dunajowaniem”. To specyficzna forma kolędowania, w której uczestnicy odwiedzali domy w grupach, niosąc ze sobą tzw. „dunaj”, czyli drewnianą figurę przedstawiającą postać biblijną. Zwyczaj ten wiązał się z zabawami i śpiewami, a po zakończonym kolędowaniu, gospodarze częstowali kolędników poczęstunkami. W tej tradycji kluczową rolę odgrywały nie tylko kolędy, ale również tzw. „dunajowe pieśni”, które były śpiewane w czasie kolędowania, pełniąc funkcję życzeń dla domowników.

​

Szczodre dni i szczodroki
 

W tradycji wschodniosłowiańskiej, szczególnie w rejonach Podkarpacia i Lubelszczyzny, obchodzono tzw. „Szczodre dni”. Jest to czas od 25 grudnia do 6 stycznia, kiedy to kolędnicy wędrowali po domach, śpiewając specjalne pieśni – „szczodroki”. W tym okresie organizowane były również obrzędy związane z magicznymi rytuałami, mającymi zapewnić obfitość i pomyślność na nadchodzący rok. W szczególności popularnym zwyczajem było „szczodrowanie” – tradycja odwiedzania domów z życzeniami, śpiewem i różnymi obrzędami.

​

Wypiek byśków i nowych latek Kurpiów Puszczy Zielonej

Na Kurpiach, zwłaszcza w Puszczy Zielonej, kolędowanie było nierozerwalnie związane z wypiekiem tzw. „byśków” – specjalnych placków, które symbolizowały zdrowie i płodność. W okresie świątecznym, gospodarze wypiekali je i podawali kolędnikom, którzy odwiedzali ich domy. Kolędnicy z kolei śpiewali pieśni, a także wręczali życzenia pomyślności. Zwyczaj ten, znany w regionie Kurpiowskim, miał także charakter obrzędowy i pełnił rolę związana z zapewnieniem dobrobytu na nadchodzący rok. Kolędnicy przekazywali w ten sposób nie tylko słowa życzeń, ale również starali się zapewnić mieszkańcom wioski szczęście i pomyślność.

​

Kolędowanie w Polsce: Niematerialne Dziedzictwo Kulturowe

Tradycja kolędowania w Polsce to nie tylko wyjątkowy element kultury, ale także żywy dowód na bogactwo regionalnych obrzędów. Wiele z tych zwyczajów zostało wpisanych na Krajową Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego, co pozwala na ich ochronę i pielęgnowanie dla przyszłych pokoleń. Kolędowanie to zatem nie tylko radosne świętowanie, ale także sposób przekazywania lokalnych opowieści, tradycji oraz wartości.

​

Źródła:

1. Zbigniew Przerembski, rozmowa o tradycjach kolędniczych. Uniwersytet Wrocławski, link do artykułu.

2. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, link do strony.

3. Niematerialne dziedzictwo kulturowe w Polsce, Narodowy Instytut Dziedzictwa, link do strony.

Dziękujemy za odwiedzenie naszej strony i zapraszamy do odkrywania kolejnych fascynujących tradycji kolędniczych!